Ví Giặm đò đưa, Ẩm thực xứ Nghệ-Từ điển tiếng Nghệ An - Hà Tĩnh (phần 1: vần A - B - C

Biên soạn : Phlanhoa

Lời giời thiệu
Ngành Văn hóa Nghệ Tĩnh đã có xuất bản vài cuốn sách về Từ điển tiếng Nghệ. Nhưng tôi cho rằng các cuốn sách đó chứa quá nhiều từ phổ thông, thành ra có phần hơi dài dòng. Bên cạnh đó, lại vẫn thiếu khá nhiều từ Nghệ. Bảng từ điển này tôi rút gọn lại, chỉ chọn lọc những từ đậm đặc về giọng Nghệ, tiếng Nghệ, ngôn ngữ riêng của người Nghệ. Có thể bảng từ điển này của tôi cũng chưa hẳn đã đầy đủ, nhưng tôi cho rằng gọn nhẹ, dễ tra cứu và đặc biệt là đã có bổ sung khá nhiều những từ còn thiếu. Là quà tặng cho những ai muốn "mời bạn về thăm quê mình Xứ Nghệ..."

Tiếng Nghệ Tĩnh	Từ ghép/từ đồng nghĩa	Tiếng phổ thông	Giải nghĩa / thành ngữ / tục ngữ/ ca dao liên quan

A
Ả		Chị	Ả em du nhu bù nước đấy = chị em dâu như bầu nước tiểu
	Chắt ả	Chị lớn	chắt ả/chắt em = gái lớn, gái bé
	Ả chắt	chỉ người đàn bà	Ở Nghệ Tĩnh xưa, khi con gái sinh ra, mà trong nhà đang có cụ còn sống thì được gọi là chắt ả, chắt em, nếu chỉ có ông bà thì gọi là cháu ả, cháu em. Cũng như tên thường gọi ở nhà của các bé bây giờ. Quen mồm khi lớn lên dân làng vẫn cứ gọi là ả chắt, ả cháu , ví dụ như ả chắt Duệ, ả cháu Nhương...
Ác	Ác xắc, ác là, xắc xắc,ắc xắc	con quạ	Ác tắm thì dợ, tráo trợ tắm thì mưa
Ầy	ày	ừ (đồng ý)	Ầy hẹ = ừ nhỉ

B
Bả nhả	bà nhả / cả nhả	cả mớ/ nhiều	rưng lưa cả bà nhả= đang còn cả mớ
Bà trắp	Cà trắp	ba trợn	bà trắp bà trểnh= ba trợn ba trạo
Bậm		bụ bẫm, to mập	Mía trên nương mùa ni cơn mô cũng bậm
Bạo	tợn	mạnh khỏe	Hèn tru hơn bạo bò = Hèn trâu hơn mạnh bò
Bấp		vấp suýt té
Báp ló	ló báp	bắp ngô	Ai về làng Vọt mà coi Tháng hai đạ phải cạp cồi ló ngô
Bàu		đầm, hồ nước tự nhiên tạo thành từ đoạn sông cụt	Cá rô bàu Nón kho với tương Nam Đàn
Bâu		túi áo, túi quần
Bay	bây, bọn bay, bọn bây	chúng mày
Bạy	nạy	cạy, bẩy, lật lên	bạy hòn đá lên= bẩy hòn đá lên
Be	hiêu, hươu	chai 1/4 lít	Rượu ngon chẳng quản be sành Áo rách khéo và hơn lành vống may
Bénh		bánh	Bénh đúc, bénh độ ai chộ cụng sèm Nhông hay đánh em cụng vì đúc độ
	bénh mướt	bánh cuốn
Bẹo		véo	bẹo vào má em bé
Bit		bứt, cắt
	bit tóc	bứt tóc
	bit toóc	cắt rạ	Mẹ bít toóc trửa nương Ả rèo tru troong rú
Bíu		bấu víu, níu	Chường ơi đừng bíu áo em Nữa mà trưa chuyến chợ Nghèn em ra
Bổ		té, ngã	Bổ cấy đệt = ngã đánh uỳnh
Bối	bối tóc	búi tóc
Bơng	bâng, rinh	bưng
Bộng	bôộng	cái lỗ	Mồ cha nỏ khoóc, khoóc bôộng mối
Boóc		bóc vỏ
Bôốc		bốc, vốc	Bôốc cho ăn mày nạm xôi
Bót		bàn chải đánh răng
Bu		bâu	Ròi bu kiến đút = ruồi bâu kiến đốt
Bù		quả bầu	Khoai chợ Lù, bù chợ Huyện
	bù gáo, bù eo	quả bầu có hình hồ lô
	bù sao	quả bầu dài đốm sao
	bù rợ	bí đỏ
	nồi bù	nồi đất lờn hình quả bầu
Bửa		bổ	bửa củi = bổ củi
Bựa		bữa
	bựa mai	bữa mai
	bựa trưa	bữa trưa
Bựt		bật tung, bật đứt

C
Cà kiu		một loại cà nhỏ tự mọc gần giống như cà chua bi	Nồi dấm mà nấu cà kiu Anh ăn mát ruột chín chìu em thương
Cại		cãi
Cắm		cắn	Cẳm rẳm như chó cắm = cằn nhằn như chó cắn
	mọi cắm	muỗi cắn
Cắn		đục	Cắn trong giữ giá như vàng Răng đen, má đỏ đợi chàng đầu xanh
Cạu		rổ con
Cấy		cái	cấy nớ = cái đó
	cấy chi rứa	cái gì thế
Cảy		sưng	Bị xán cảy trốc = bị ném u đầu
Cenh		canh	cenh độ =canh đỗ
Chạc		dây	Tru đit chạc mụi = trâu đứt dây thừng
	khoai chạc	rễ cái khoai lang	khi thu hoạch, củ lớn được nhặt riêng, trong đống rễ còn lại có những củ đèo rèo như ngón tay cái gọi là khoai chạc. Khi bình thường thì khoai chạc để nuôi heo, nhưng năm đói 45 thì khoai chạc cũng là cứu cánh giúp nhân dân qua cơn hoạn nạn
Chánh	chành, ngành	cành cây	Đố anh cơn chi không chánh không ngành
Chẹ		sợi vải tơ dăng lên khung dệt, mỗi dằng có nhiều tấm gọi là chẹ
Chi		gì	Ghi cụng hay, lưa tỉ ớt cay cụng nghiện
Chin		chân
Chỉn		chỉ	Đôi ta như chỉn xe tư
Chọ		chõ xôi
Chọ hỏ	ngồi chọ hỏ / chò hỏ	ngồi chôm hổm	Mụ thì ngồi chọ hỏ xéo khoai
Chóe		cái chum con
Chôổng		chổng	Chôổng môông / chôổng khu = chổng mông
Chủi		chổi
	chủi trện / chủi đót	chổi quét sân / chổi quét nhà	Chủi trện: hay còn gọi là chủi rènh, làm bằng cây rành rành trên núi, loại cầy thường dùng cất lấy tinh dầu nóng, dùng để quét sân Chủi đót: Làm bằng cây đót dùng để quét nhà
Cố		cụ	cố tổ = cụ tổ
Cổ		củ	cổ khoai = củ khoai
Cộ		cũ	Ăn cơm mới nói chuyện cộ
	gấu cộ	gạo cũ	Gấu cộ dệ nấu, nhông xấu dệ sai
	bạn cộ	bạn cũ
Cộ		cỗ	cộ xôi = cỗ xôi
Cổi		cởi	Hai ướt một ráo, cổi áo mà ăn
Cợi		cưỡi
Cơn		cây	Cơn Da ba nhánh chín chồi Ai về Kẻ Bấn ăn xôi thì về
Cơng	câng	biến âm của cưng
Côộc	gộc, côộc cơn	gốc cây	Nói côộc tre, nhe côộc hóp
Cụ		cậu	ở Nghệ Tĩnh anh trai và em trai của mẹ đều gọi là cụ (hoặc cậu)
Cức		tức	Cức đấm ức mà chịu
	Cức đạ gớm	tức thế chứ
Cùn		mòn vẹt	chủi cùn, dao cùn…
Cươi		sân	Hai con ga cọng chắc ra ngoài cươi bổ cấy đệt
Cưởi		sương đêm	Anh thương em nỏ nói khi đầu Bây dừ cưởi bá ngành dâu đi rồi

D
Dắc		dắt	mẹ dắc con tới trường
Đài		gàu múc nước
	Đài địu	gàu múc nước bằng cao su
	Khau	gàu múc nước bằng mo cau
	nát	gàu dai	Chọng chợ Gát, nát chợ Lối
Dam		cua đồng	nhét cá lòi dam
	nác dam	nước mắm muôi bằng cua đồng
Dắm		dặm, trồng chen thêm vào, tra hạt vào lỗ	dắm ló = cấy dặm; dắm khoai = trồng khoai
Đàng		đường	Ra về đàng rẹ phân đôi, Gánh anh anh ghánh, gánh tôi tôi gồng
	đàng cái quan / đàng quan	đường quốc lộ	Mời anh về Hà Tịnh, đi ngược đàng cái quan…
Dắt		con hến con	Đi ngang về tắt,nỏ mô bằng nác dắt Kẻ Hạ
	nác dắt	nước luộc hến
Đạy	đãy gai	túi xách học trò bện bằng sợi đay
Dẹ		chỗ đất bị nén xuống	mưa to dẹ hết đất phải cày lại
Dên	rau dên	rau dền
Đền ôông	đền bà	đàn ông, đàn bà
Đị		đĩ	Khéo vẹ cho đị xăn mấn
Đit		đứt	bit đit = bứt đứt
Địu		cao su	chạc địu = giây cao su; đài địu = gàu cao su
Dợ		ráo tạnh	Mong trời dợ mau khô, muốn trời đừng mưa mãi
Dợ		tháo dỡ	Không chịu trả nợ, tau đến dợ nhà cho mi coi
Dới		biến âm của dưới
Độ		đỗ, đậu
Đợ		biến âm của đỡ
Đọa		mệt nhọc hết sức	(chỉ vùng Kỳ Anh và Quảng Bình mới dùng từ đọa)
Đọi		bát ăn cơm	miền Nam gọi là chén ăn cơm
Đôồng		đồng	Đi ngang Đôồng ló rì rào Hỏi o, con cấy nhà nao sọi hè
Du		con dâu	Con du vô nhà, mụ gia ra ngọ
Dú		dấm, ủ cho quả chín	dú chuối, dú hồng
Dui		dùi, khoan
Dừ	bây dừ	bây giờ	Mình em như giấy trắng cả tờ Bây dừ có vết ai vơ mà tình.
Đụa		biến âm của đũa	Đôi ta như đụa trửa mâm Không ăn cũng cầm cho thỏa lòng nhau
Dún	rún, lộ rún	rốn
Dút		biến âm của dốt
Đút		biến âm của đốt	Oong đút cảy trán = ong đốt sưng trán
Dựt		giật