Nhất cao là núi Hoành Sơn

Lắm hươi Bàn Độ, to lườn chợ Voi

Lối mặc này ở người nông dân Xứ Nghệ lác đác vẫn còn thấy vào đầu thời cận đại. Đặc biệt nó rất giống với lối mặc của người Tây Nguyên mà thời gần đây có nơi vẫn còn chưa biến dạng. Lối phục sức hở hang như vậy có lẽ do thói quen thường để mình trần mà có. Riêng Xứ Nghệ vào hè, cái nắng cộng với gió Lào, khí hậu thường gay gắt hơn các địa phương khác, nên nếu có để minh trần cũng là điều dễ hiểu.

Khố thường đề nguyên cả một tấm vải. Các cụ cho biết có những người giàu ngày xưa mặc khố đặc biệt: hoặc rộng khổ, hoặc cải hoa. Có những đồ vật cho người gánh khố đi theo để phòng thay mặc, nhưng cũng là để làm oai với mọi người, nên có câu Gánh khố đi vật. Cho đến giai đoạn bần cùng hóa thời cận đại, nhưng người nghèo khổ thường lưu niên đón khố, cái quần chỉ để mặc vào lúc có việc “trọng thể”. Ví dụ ở làng Sen quê Bác Hồ, trước đây, dân nghèo chiếm đa số nên còn để lại câu ca dao:

Làng Sen léo khố thay quần

Ít cơm nhiều cháo xoay vần quanh năm.

Người nghèo thường mặc khố bằng vải hẹp khổ, gọi là khố chạc (dây), hay khố chạc kẹo. Nhiều khi con vá hai ba đoạn lại với nhau, gọi là khố nối. Thời pháp thuộc vào lúc phong trào chống thuế sôi nổi, có câu: Thân anh khố nối đã xong, thân em mấn cạp tầng trong lớp ngoài miêu tả tình trạng cùng cực.

***

Có lẽ do cách ăn mặc hỏ hang nói trên kia, nên chính quyền phong kiên nhà Nguyễn từng ra lệnh buộc vô luận tầng lớp nào, giới nào đi ra đường cũng phải ăn mặc chỉnh tề. Tờ dụ năm Minh Mạng thứ 18 (1837) có câu: “Tục cũ con trai đóng khố, con gái mặc áo giao lãnh*. Dưới mặc váy như thế xấu hay đẹp, ai mà chẳng nhận rõ…” Tờ dụ còn dọa: “Nếu sdang năm vẫn còn có người mặc theo cũ, thì quyết trị tội”. Vì thế bọn quan lại địa phương lo sốt vó. Chúng cho lính đi các chợ đón bắt ráo riết. Đoạn vè lịch sử dưới đây may mắn còn giữ được:

Bước sang năm mới bình yên

Chiếu vua hạ truyền

Cái dịch y phục

Quan huyện đã dục,

Lý trược, mục, tiên,

Lệnh vua đã truyền,

Bắt dân mặc cả (…)

…Áo bốn thân đã sẵn

Mua vải thêm thân,

May tà, chắp cúc,

Chợ búa xụp rụp,

Mua bán cũng nỏ xong,

Trong lòng sợ hãi,

Mai phiên chợ trại,

Mượn áo quần chồng,

Đã cực trong lòng,

Lại thêm xấu hổ,

Không đời mô chộ,

Ăn mặc ra ri,

Anh bước chân ra đi,

Có quần mà không áo,

Bắt từ ông lão,

Cho đến gái thanh tân,

Thân lại lập thân,

Một người hai bộ

(TL số 99 – Cái dịch y phục)

Trong gia phả của họ Nguyễn Đức ở Đông Thượng ** có kể câu chuyện (lược dịch):

          Ngày ấy bà Can ta đi chợ vẫn mặc như thường lệ. Bất đồ hôm ấy có mấy tên lính huyện về bắt được bà. Hồi ấy chúng làm rất dữ, thấy ai ăn mặc như cũ, có khi chúng lột phăng ném váy vào lửa. Nhưng biết là dân có máu mặt, chúng giữ bà lại ở nhà một ngườ họ Phan, để vòi tiền. Bà Can ta nhanh trí, một mặt cho người mua rượ thịt cho chúng đánh chén, mặt khác nhờ người lén đưa quần đến. Khi tên lính ăn xong thì bà đã thay váy từ lúc nào. Bà làm cứng:

-        Mấy thầy bắt tôi về tội gì?

Chúng tẽn tò đành phải thả (TL số 199)

Lệnh cầm kể trên nói chung không có hiệu lực. Sau khi Minh Mạng mất, đâu vẫn hoàn đấy. Tuy vậy không phải không coq xu hướng cho rằng mặc theo kiểu kinh kỳ là lịch sự. Câu Ăn Bắc mặc Kinh có lẽ xuất hiện vào lúc này, chính là sự thừa nhận một cáchy nhìn mới về phục sức. Vì vậy trước ngày giặc Pháp đặt ách đô hộ, kiểu áo chít quần chin đối với người Xứ Nghệ, chủ yếu tầng lớp trung lưu trở lên, là một mốt mới: áo không buộc giải mà cài khuy (chít), phía dưới là quần đóng đáy. Có những nhà giàu lúc bình thương vẫn mặc váy, nhưng trong hòm sẵn sàng một vài bộ áo chít quần chin để dùng vào những dịp trang trọng, hay đi đâu xa. Vì phong tục biến đổi quá chậm nên áo quần nhiều lúc nằm khóc trong hòm.