Bài viết của Phlanhoa
***
Mồng năm ngày tết Đoan Dương
Là ngày giỗ mẹ (tổ?) Việt Thường Văn Lang
Câu ca này trong dân gian ẩn chứa điều gì chăng?
Mà không chỉ có câu ca. Người dân miền Trung từ Nghệ An đến Bình Định rất coi trọng ngày tết mùng 5 tháng 5. Các ghi chép trong kho tàng sách tư liệu về văn hoá Nghệ Tĩnh cho thấy khi xưa tết Đoan Dương được tổ chức long trọng ngang ngửa với ngày tết Nguyên Đán. Vậy thử tìm hiểu xem ngày Đoan Dương mang ý nghĩa gì, cớ chi mà phải tổ chức long trọng?
Tính theo lịch ta, mùng 5 tháng 5 là ngày phát dương, đặc biệt giờ ngọ ngày này được cho là giờ phát năng lực dương mạnh mẽ nhất trong cả năm, vạn vật dường như đều thu liễm tinh chất vào trong. Cây lá thu hoạch vào giờ ngày này có dưỡng chất cao hơn bình thường.
Tôi đặt dấu hỏi: Liệu có phải Tổ tiên xưa đã khai quốc vào ngày phát dương nên gọi là Việt? Chữ Việt (越) nghĩa là phát Dương; còn chữ Thường (常) là lâu mãi, thường hằng. Như “nhân nghĩa lễ trí tín” (仁義禮智信 ) thì gọi là ngũ thường (五常). Việt Thường nghĩa là ánh dương thường hằng sáng soi. Có người giải thích, chữ Việt xuất phát từ loại vũ khí bằng đá (rìu đá) gọi là việt. Nói vậy có lẽ là đã nói ngược chăng? Cần suy luận ngược lại mới đúng: sở dĩ rìu đá có tên Việt, vì là loại vũ khí của người Việt?
Tết Đoan Dương ở Nghệ Tĩnh mang ý nghĩa khác hoàn toàn với tết Đoan Dương Trung Quốc. Nếu như bên Tàu, ngày mùng 5 tháng 5 được coi là ngày giỗ Khuất Nguyên; Thì ở Nghệ Tĩnh lại thể hiện rất rõ nét là một ngày tết truyền thống về báo đáp ân nghĩa tới những người đàn ông, đồng thời là ngày thuốc đông y. Ngày này, các thức được bày trong mâm lễ cúng gia tiên và thần linh ngoài con gà là loài vật có khả năng gọi được ánh dương, thì còn có các món làm từ lúa gạo như xôi, bánh ngào, các loại bánh lá và các loại trái cây có giá trị chữa bệnh như mận, đào. Tôi nghi ngờ, cỗ cúng có lẽ là để tưởng nhớ Thần Nông – Vị Tổ nền nông nghiệp lúa nước và nền y học dân tộc Việt (Đông y), nên thành phần cỗ cúng mới chỉ có gạo và thuốc. Theo truyền thuyết còn lưu đọng trong dân gian Nghệ Tĩnh, thì vị tổ của ngành y học Việt mất vào giờ ngọ, ngày 5 tháng 5 trong một lần đi hái thuốc, khi lội qua suối thì bị một cơn lũ bất ngờ ập đến cuốn trôi. Theo “Lĩnh Nam trích quái”, Thần Nông của người Việt là Đế Minh (bố đẻ của Kinh Dương Vương). Khác với Thần Nông Trung Hoa có truyền thuyết về “Ngũ cốc tiên đế”, theo truyền thuyết này, người Trung Quốc có tới ngũ vị thần nông, chính là ngũ đế trong lịch sử của họ (Viêm Đế, Hiên Viên Hoàng Đế, Chuyên Húc, Đế Nghiêu, Đế Thuấn). Ngũ cốc, theo Kinh Lễ thì gồm có: ma (hạt gai dầu), thử (kê), tắc (ngô), mạch (lúa mì), thục (đậu tương). Nghĩa là trong 5 thứ gọi là ngũ cốc mà người Trung Quốc thờ phụng không có hạt lúa. Từ đó suy ra nguồn gốc cây lúa là của tổ tiên người Việt trên đất Việt. Hiện sự tích “Ngũ cốc tiên đế” của người Trung Hoa có đền thờ trên núi Ngũ Lĩnh ở TP Quảng Châu.
Tết Đoan Ngọ ở Nghệ Tĩnh thường xảy ra các tập tục sau:
+ Tục biếu quà của phái nam: Con rể biếu quà nhạc gia, bệnh nhân biếu quà thầy lang, tá điền biếu quà địa chủ, nho sinh biếu quà thầy đồ… các thành phần được xã hội biếu quà đều là nam giới mà không thấy có nữ giới? Có lẽ do là ngày dương thịnh, nên chỉ có hành lễ với đàn ông chăng? Tôi chợt nghĩ, đã có ngày rằm tháng bảy (âm thịnh) là ngày báo hiếu mẹ, vậy nên biến ngày Đoan Dương thành ngày báo hiếu cha sẽ vừa duy trì được tập tục truyền thống, vừa có sự ứng xử công bằng trong hành động báo hiếu. Tôi nghĩ người Nghễ Tĩnh cần thiết khôi phục tập tục này vì đó là hành động “uống nước nhớ nguồn”.
Không chỉ ở Nghệ Tĩnh, một số vùng nông thôn miền Bắc cũng biểu hiện là ngày tết đàn ông. Tới ngày tết Đoan Ngọ thì đem biếu bố vợ một con ngỗng, vài đấu gạo nếp và đỗ xanh. Khi đến ngõ thì đánh cho con ngỗng quàng quạc lên cho cả làng biết bố vợ được biếu quà.
Ở Quảng Nam - Đà Nẵng cũng vậy. Thường thi nhân dân chọn những loại trái cây có màu nóng như chôm chôm, xoài, mít, ô ma, vv... để làm lễ. Bánh trái thì có bánh tro. Món mặn thường là mì quảng nấu thịt vịt. Cúng lễ vào giờ Ngọ, ăn uống rồi thì ra biển tắm và mắc võng nghỉ ngơi dưới các rằng phi lao ven biển cho đến hết ngày nắng, có khi tới 12 giờ khuya mới về nhà.
+ Tục giết sâu bọ:
Tháng năm ngày tết Đoan Dương
Ngày ấy mưa xuống lo lường có sâu
Câu ca dao trên là kinh nghiệm dân gian Nghệ Tĩnh nói về tiết khí, tính từ ngày tết Đoan Ngọ đến trong vòng một tuần sau đó mà trời đổ mưa thì mùa màng có thể gặp họa sâu nở. Nên ngoài việc cúng cầu thần linh phù hộ diệt trừ côn trùng sâu bọ, bảo vệ hoa màu, thì nhân dân thường có hành động gọi là “giết sâu bọ” như ăn quả chua lúc đói để trừ giun sán, dùng lá móng tay nhuộm móng cho trẻ con để trừ mé trùng, bôi hồng hoàng vào rốn và thóp trẻ em để tránh tà ma ác khí, kiếm thạch sùng cho lội vào thau nước để tắm cho trẻ khỏi rôm sảy.
+ Tục hái thuốc: Đúng vào giờ ngọ ngày mùng 5 tháng 5, thì đi tìm những cây thuốc có khả năng chữa bệnh, như ích mẫu, kim ngân hoa, sài đất, ngải cứu, chè vằng… thu lượm về phơi khô, sao chế và cất trữ để sử dụng làm dược trà trong cả năm. “Đến đây anh dặn em rằng: đau mắt nuốt nụ hoa vừng thì thôi”. Hoa vừng là một trong những vị thuốc trường thọ, sáng mắt, nhuận tiêu hóa. Nếu ai từng qua môn cảm xạ học thì sẽ biết dầu vừng là một trong những thứ có thể yểm được tia bức xạ đất gây hại cho sức khỏe con người. Các nhà cảm xạ học thường dùng đũa Michel để dò tìm nút Hartman trong nhà rồi để vào đó muối biển hoặc dầu vừng, đá thạch anh để hóa giải các tia bức xạ có thể gây hại cho gia chủ. Ở Hà Tĩnh, hễ đến giờ ngọ ngày tết Đoan Dương thì dân làng kéo nhau ra ruộng vừng, hái hoa vừng để ăn, con trai thì nuốt 7 hoa, con gái thì nuốt 9 hoa. Còn cây vừng thì đàn bà con gái thường hái về nấu chung với bồ kết để gội đầu cho tóc mượt và mau dài; hạt vừng đen thu hoạch được đem sao vàng hạ thổ dùng làm thuốc trường sinh, ngâm với nước mắm cốt để dùng cho người đi biển ngừa gió ác. Dầu vừng dùng trị bệnh táo bón, da dẻ thô ráp, tóc chẻ ngọn. Tục đi mót lúa chét, là những hạt lúa muộn sau khi đã gặt rồi mới trổ, đem về phơi khô giã lấy gạo gọi là trần mễ. Có câu “Gạo trần mễ ai dễ được ăn” là bởi trần mễ rất quý, không dùng để nấu cơm mà dành để làm thuốc.
Xâu kết các thông tin lại, tôi cho rằng tập tục Tết Đoan Dương ở Xứ Nghệ và cái tên Việt Thường có sự gắn kết với nhau về mặt ý nghĩa cội nguồn. Mong được các nhà nghiên cứu bàn thảo để tôn vinh.
